De weg naar Sophistopolis

Onlangs zagen we dat wat misschien het eerste leerboek is geweest voor de retorica, gebruik maakte van het voorbeeld van de kleine dappere man die de grote laffe aanviel. Dat voorbeeld, dat moest illustreren hoe je zou kunnen redeneren op basis van waarschijnlijkheid en onwaarschijnlijkheid, was fictief. Zo gek is dat niet: iedereen die wel eens een bepaalde redenering heeft moeten uitleggen, weet hoe handig het is om hypothetische voorbeelden te gebruiken. Zulke verzonnen voorbeelden hebben over het algemeen geen kenmerken die een lezer of luisteraar kunnen afleiden van datgene waarvan ze een voorbeeld moeten zijn. Daardoor kun je des te duidelijker aangeven wat de stappen in een denk- of argumentatieproces zijn. Je kunt bij de essentie blijven. Want wanneer ik wil uitleggen wat een hondenfluitje is en ter illustratie de uil van Minerva aanhaal, loop ik het risico dat de aandacht van mijn publiek zich richt op de politicus die deze vogel als troeteldier beschouwt. Wil ik het onderscheid tussen letter en geest van de wet uitleggen aan de hand van het toeslagenschandaal – op zich een prima voorbeeld – dan kunnen enerzijds emoties, en anderzijds technische bestuursrechtelijke details het beeld onduidelijk maken.

Het is om die reden niet zo gek dat we in de antieke retoricahandboeken die op de onderwijspraktijk zijn georiënteerd, veel verzonnen voorbeelden tegenkomen, terwijl we ze in meer filosofisch-beschouwende boeken over de welsprekendheid, zoals de Retorica van Aristoteles, juist niet vinden. Maar wat misschien minder voor de hand ligt, is de hoeveelheid verzonnen casussen en scenario’s en ook de personages en de onderwerpen waarover ze handelen. Vanaf de vroege Romeinse keizertijd komen we namelijk verzonnen rechtszaken tegen over boze stiefmoeders en wrede vaders, tirannen, oorlogshelden, prostituees en gladiatorenbazen die zich regelmatig bezondigen aan schokkende activiteiten als moord, marteling, kannibalisme en rare seks. Je zou je kunnen voorstellen dat dergelijke onderwerpen ook voor afleiding zorgden en uitnodigden om in details te verdwalen. Soms gebeurde dat inderdaad. Maar vaak boden ze juist door extreme situaties te postuleren de mogelijkheid om deze grondig uit te diepen.

Dat zien we aan de bijbehorende declamaties – zo worden de antieke teksten genoemd waarin de pleidooien in deze verzonnen zaken worden uitgewerkt. Deze zijn onmiddellijk te herkennen als aanklachten en verdedigingen. Ze bevatten stellingnames en bewijsvoeringen, leiden deze eerst zorgvuldig in, beschrijven de toedracht van de verzonnen misdaad, en eindigen met veel retorisch vuurwerk om de hypothetische rechters op het gemoed te werken. Tegelijkertijd zie je als lezer in die verzonnen aanklachten en verdedigingen ook elementen van heel andere literaire genres: van filosofisch traktaat, tragedie, komedie, roman en zelfs liefdeslyriek. Dat maakt declamaties inhoudelijk avontuurlijk en stilistisch boeiend. Toch is er ook een zekere mate van voorspelbaarheid. We zien een vaste ploeg van stereotype personages optreden in zaken die weliswaar sensationeel, maar ook beperkt in aantal zijn. In feite wordt zo een parallelle, literaire wereld geschapen die door moderne wetenschappers voor de grap Sophistopolis is genoemd. Sophistopolis vertegenwoordigt de maatschappij van de declamaties: een afbeelding van een tijdloze Grieks-Romeinse stad, maar sterk vertekend: soms lachspiegel, soms griezelkabinet.

Sophistopolis en de declamaties die zich er afspelen zijn waarschijnlijk vanaf de tweede eeuw voor Christus in zwang geraakt en bleven een ware rage tot voorbij de val van het Romeinse Rijk in de vijfde eeuw na Christus. Toch zijn ze nog maar betrekkelijk kort onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. Tot het einde van de twintigste eeuw wilden de meeste wetenschappers er hun vingers niet aan branden. De sensationele onderwerpen, de vaste typetjes, de ongrijpbaarheid van het genre schrikten af. Gelukkig is er de laatste decennia meer aandacht voor ontstaan. Zelf profiteer ik daar volop van en ik heb Sophistopolis tot één van mijn specialismen gemaakt. De komende tijd wil ik er meer over schrijven.